سوالات متداول
پروبیوتیک چیست؟
هسته اصلی تعریف ارائه‌شده توسط این گروه متخصص، همان تعریف شناخته‌شده‌ای است که سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) و سازمان جهانی بهداشت (WHO) ارائه داده‌اند:
پروبیوتیک‌ها میکروارگانیسم‌های زنده‌ای هستند که وقتی به مقدار کافی مصرف شوند، برای میزبان (انسان یا حیوان) فواید سلامتی به همراه دارند.
بیایید این تعریف را ساده‌تر کنیم:
- میکروارگانیسم‌های زنده: مهم‌ترین نکته این است که پروبیوتیک‌ها باید زنده باشند تا در بدن شما بتوانند اثر داشته باشند.
- به مقدار کافی مصرف شوند: باید به مقدار مناسب دریافت شوند تا واقعاً بتوانند فایده‌ای داشته باشند.
- فواید سلامتی برای میزبان: باید شواهد علمی نشان دهد که این میکروارگانیسم‌ها اثر مثبت و مفیدی بر سلامت انسان یا حیوان دارند.
چه چیزهایی پروبیوتیک نیستند (و چرا!)
گروه متخصصان تفاوت‌هایی را مشخص کردند که کمک می‌کند بفهمیم چه چیزهایی خارج از تعریف پروبیوتیک قرار می‌گیرند:
- غذاهای تخمیرشده سنتی با میکروب‌های زنده: مثلاً ماست. این غذاها ممکن است بسیار مفید باشند و میکروارگانیسم زنده داشته باشند، اما اگر گونه خاصی با اثر اثبات‌شده نباشد، در دسته پروبیوتیک قرار نمی‌گیرند. ترکیب میکروبی آن‌ها ممکن است ناشناخته و ناپایدار باشد. بهترین توصیف برای آن‌ها «حاوی کشت‌های زنده و فعال» است.
- پیوند میکروبی مدفوع (FMT): اگرچه برای درمان برخی بیماری‌ها (مثل عفونت کلستریدیوم دیفیسیل) مؤثر است، اما به دلیل ترکیب میکروبی نامشخص و ایمنی بلندمدت ناشناخته، در تعریف پروبیوتیک نمی‌گنجد. البته اگر ترکیب میکروبی آن دقیق و مشخص باشد، ممکن است به‌عنوان پروبیوتیک دسته‌بندی شود.
- میکروب‌های مرده یا اجزای آن‌ها: محصولاتی که از میکروارگانیسم‌های غیرزنده یا فقط ترکیبات آن‌ها (مثل متابولیت‌ها) ساخته می‌شوند، پروبیوتیک محسوب نمی‌شوند، چون شرط «زنده بودن» را ندارند. گرچه ممکن است برای سلامتی مفید باشند، اما به‌لحاظ فنی، پروبیوتیک نیستند.
فواید پروبیوتیک‌ها: فراتر از یک سویه خاص
پریبیوتیکها چیستند؟
تعریف علمی پری‌بیوتیک عبارت است از: «یک سوبسترا یا ترکیبی که به‌صورت انتخابی توسط میکروارگانیسم‌های میزبان استفاده می‌شود و موجب ایجاد اثرات سلامتی بخش می‌گردد. اغلب پریبیوتیکها نوعی فیبر محلول هستند (هر چند امروزه بعضی از اسیدهای چرب، پلی فنولها و قندهای الکلی و غیره نیز کاندید پری‌بیوتیک هستند) که بدن انسان قادر به هضم آن‌ها نیست، اما به‌عنوان “غذا” برای میکروب‌های مفید ساکن روده بزرگ یا کولون عمل می‌کنند.
پریبیوتیکها چه تأثیری بر سلامت دارند؟
چه در افراد سالم و چه در کسانی که دچار مشکلات خاص سلامت هستند، پریبیوتیکها راهی نویدبخش برای تعدیل میکروبیوم روده و بهبود سلامت به شمار می‌روند. اگرچه تاکنون مطالعات بیشتری بر روی پروبیوتیک‌ها انجام شده است، اما تحقیقات در زمینه پریبیوتیکها به‌سرعت در حال گسترش است. برخی مزایای اثبات‌شده برای انواع خاصی از پریبیوتیکها عبارت‌اند از:
- بهبود جذب کلسیم
- تنظیم قند خون
- افزایش تخمیر باکتریایی در روده بزرگ برای کاهش زمان عبور مواد از روده
این مزایا می‌توانند در افراد مبتلا به بیماری‌هایی مانند پوکی استخوان، دیابت و سرطان روده بزرگ مؤثر باشند. تحقیقات همچنین نشان داده‌اند که پریبیوتیکها ممکن است از سیستم ایمنی حمایت کرده و فعالیت‌های متابولیکی مفید میکروارگانیسم‌های روده را افزایش دهند. مطالعات جدیدتر به بررسی نقش پریبیوتیکها در مدیریت برخی بیماری‌های گوارشی مانند سندرم روده تحریک‌پذیر و بیماری‌های التهابی روده (کولیت اولسروز و بیماری کرون) می‌پردازند. در آینده، ممکن است پری‌بیوتیک‌های خاصی طراحی شوند که باعث افزایش جمعیت باکتری‌های مفیدی شوند که در افراد مبتلا به این بیماری‌ها یا سایر اختلالات کمتر وجود دارند.
چگونه می‌توانم پری‌بیوتیک بیشتری دریافت کنم؟
مصرف برخی مواد غذایی و مکمل‌ها می‌تواند دریافت غذایی پری‌بیوتیک را افزایش دهد. گیاهان سرشار از پری‌بیوتیک شامل پیاز، سیر، موز، ریشه کاسنی و کنگر فرنگی اورشلیم هستند. پریبیوتیکها همچنین ممکن است به برخی مواد غذایی مانند ماست‌ها، غلات صبحانه، نان‌ها، بیسکویت‌ها، دسرها یا نوشیدنی‌ها افزوده شوند.
عبارت «پری‌بیوتیک» معمولاً روی برچسب درج نمی‌شود، اما می‌توانید در فهرست مواد تشکیل‌دهنده به‌دنبال ترکیباتی مانند گالاکتو-الیگوساکارید (GOS)، فروکتو-الیگوساکارید(FOS)، الیگوفروکتوز، فیبر کاسنی یا اینولین بگردید.
پریبیوتیکها همچنین در شیر مادر وجود دارند. الیگوساکاریدهای موجود در شیر انسان (HMOها) نوعی پری‌بیوتیک هستند که موجب افزایش جمعیت میکروبی مفید در روده نوزاد شده و از رشد عوامل بیماری‌زا جلوگیری می‌کنند. امروزه بسیاری از برندهای شیر خشک نوزاد با پری‌بیوتیک‌های الیگوساکاریدی غنی شده‌اند تا این اثر را تقلید کنند، و در برخی مناطق نیز شیر خشک‌های غنی‌شده با HMO عرضه می‌شوند.
مقدار توصیه شده پری بیوتیک
در حال حاضر، هیچ توصیه‌ی رسمی تغذیه‌ای در مورد «میزان مصرف کافی» یا «مقدار توصیه‌شده روزانه» برای پریبیوتیکها در افراد سالم وجود ندارد. بیشتر پری‌بیوتیک‌هایی که برای سلامت روده مفید هستند، نیازمند مصرف خوراکی حداقل ۳ گرم در روز یا بیشتر هستند تا اثرات سودمند داشته باشند. معمولاً حدود ۵ گرم در روز هدف‌گذاری می‌شود، به‌ویژه برای فروکتو-الیگوساکاریدها (FOS) و گالاکتو-الیگوساکاریدها (GOS)، که این مقدار شامل منابع غذایی حاوی پری‌بیوتیک نیز هست.
مقدار توصیه‌شده‌ی روزانه‌ی فیبر برای بزرگسالان، ۲۸ گرم در روز است، بر اساس یک رژیم غذایی ۲۰۰۰ کیلوکالری در روز.
رفرنس: انجمن بین المللی پروبیوتیک و پری بیوتیک
تعریف سین‌بیوتیک‌ها
مخلوطی شامل میکروارگانیسم‌های زنده و ترکیباتی که به‌صورت انتخابی توسط میکروارگانیسم‌های میزبان مورد استفاده قرار می‌گیرند و برای میزبان، مزیت سلامتی ایجاد می‌کنند. در اینجا، منظور از میکروارگانیسم‌های «میزبان» شامل هم میکروارگانیسم‌های بومی (ساکن یا مستقر در بدن میزبان) و هم میکروارگانیسم‌های غیربومی (که از بیرون وارد می‌شوند، مانند پروبیوتیک‌ها) است؛ که حتی اگر به‌صورت موقتی حضور داشته باشند، باز هم بخشی از میکروبیوتای میزبان محسوب می‌شوند.
دو زیرگروه از سین‌بیوتیک‌ها تعریف شده‌اند: سین‌بیوتیک مکمل و سین‌بیوتیک سینرژیست.
- سین‌بیوتیک سینرژیست (Synergistic Synbiotic): سین‌بیوتیکی است که در آن، بستر تغذیه‌ای (ترکیب پری بیوتیکی) به‌گونه‌ای طراحی شده است که به‌صورت انتخابی توسط میکروارگانیسم(های) هم‌زمان تجویز شده، مورد استفاده قرار گیرد.
- سین‌بیوتیک مکمل (Complementary Synbiotic): سین‌بیوتیکی است که از یک پروبیوتیک و یک پری‌بیوتیک تشکیل شده است و هدف آن، تأثیرگذاری بر میکروارگانیسم‌های بومی (بومی بدن میزبان) می‌باشد. برای هر دو جزء این نوع سین‌بیوتیک، باید حداقل معیارهای تعریف‌شده برای پروبیوتیک و پری‌بیوتیک رعایت شود.
برای سین‌بیوتیک سینرژیست، باید در همان مطالعه‌ای که اثر سلامت‌بخش را تأیید می‌کند، شواهدی از استفاده انتخابی بستر توسط میکروارگانیسم ارائه شود. هدف آن است که نشان داده شود اثر ترکیبی از اثرات تخمینی هر جزء به‌تنهایی بیشتر است. این مرحله برای سین‌بیوتیک مکمل الزامی نیست، زیرا در آن از پری‌بیوتیکی استفاده شده که قبلاً استفاده انتخابی آن ثابت شده است.
واژه‌ی “symbiotic” (همزیستی) مترادف با “synbiotic” نیست و استفاده از آن در این زمینه نادرست است.
رفرنس:
Swanson et al. (2020). The International Scientific Association for Probiotics and Prebiotics (ISAPP) consensus statement on the definition and scope of synbiotics. Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology.
انجمن بین‌المللی علمی پروبیوتیک‌ها و پریبیوتیکها (ISAPP) گروهی از متخصصان را گرد هم آورد تا یک تعریف روشن و مورد توافق برای پست‌بیوتیک‌ها ارائه دهند، چرا که این واژه تاکنون به‌صورت ناهماهنگ استفاده شده است. این شفاف‌سازی به نفع دانشمندان، فعالان آزمایشات بالینی، صنعت، نهادهای نظارتی و مصرف‌کنندگان است و زمینه نوآوری و توسعه محصولات را فراهم می‌سازد.
پست‌بیوتیک چیست؟
این گروه تخصصی، پست‌بیوتیک را چنین تعریف کرد:
“یک فرآورده متشکل از میکروارگانیسم‌های غیرفعال و/یا اجزای آن‌ها که برای میزبان فواید سلامتی بخش به همراه دارد“.
غیرفعال: برخلاف پروبیوتیک‌ها که زنده هستند، پست‌بیوتیک‌ها عمداً غیرفعال شده‌اند (مثلاً با حرارت).
فرآورده: فرمولاسیون مشخصی که شامل زیست‌توده میکروبی، مواد اطراف آن (ماتریس) و روش غیرفعال‌سازی است.
اجزا: می‌تواند شامل سلول‌های کامل غیرفعال یا قطعاتی از آن‌ها (مثل دیواره سلولی یا پیلی) باشد. متابولیت‌های حاصل از رشد یا تخمیر نیز ممکن است در پست‌بیوتیک‌ها وجود داشته باشند، ولی اگر این متابولیت‌ها به‌طور کامل تصفیه شده باشند (مانند اسید لاکتیک خالص بدون زیست‌توده)، دیگر پست‌بیوتیک محسوب نمی‌شوند. واکسن‌ها و ویروس‌ها نیز جزو پست‌بیوتیک‌ها نیستند.
اثر سلامتی بخش: برای اینکه فرآورده‌ای پست‌بیوتیک نامیده شود، باید فواید آن در میزبان هدف (انسان یا حیوانات) اثبات شده باشد.
چرا پست‌بیوتیک‌ها مهم هستند؟
پایداری بالا: برخلاف پروبیوتیک‌ها که به دما و اکسیژن حساس‌اند، پست‌بیوتیک‌ها ماندگاری بیشتری دارند و برای مناطق فاقد زنجیره سرمایی مناسب‌تر هستند.
حفاظت مالکیت فکری: چون میکروارگانیسم‌های زنده در محصول نیستند، جدا کردن و شناسایی آن‌ها دشوار است و از کپی‌برداری جلوگیری می‌شود.
ایمنی بیشتر: پست‌بیوتیک‌ها چون قابلیت تکثیر ندارند، خطرات نادری مانند عفونت خونی ناشی از مصرف پروبیوتیک‌ها را ندارند. البته ایمنی آن‌ها باید برای هر کاربرد خاص بررسی شود.
چگونه ساخته می‌شوند و چگونه عمل می‌کنند؟
پست‌بیوتیک‌ها با روش‌هایی مانند گرما (پاستوریزه یا اتوکلاو) یا روش‌های غیرحرارتی (مانند فشار بالا، میدان الکتریکی، یا فراصوت) غیرفعال می‌شوند. روش غیرفعال‌سازی بر ترکیب نهایی و عملکرد محصول اثر دارد.
مکانیسم‌های اثر آن‌ها عبارت‌اند از:
تنظیم میکروبیوتای ساکن بدن
تقویت سد اپی‌تلیال (مثل دیواره روده)
تنظیم پاسخ ایمنی
تأثیر بر سوخت‌وساز بدن (قند، چربی، انرژی)
ارتباط با سیستم عصبی و احتمالاً اثر بر رفتار و عملکرد شناختی
از نظر قانونی، مقررات پست‌بیوتیک‌ها در جهان هنوز در حال شکل‌گیری است. در ژاپن این محصولات سابقه طولانی دارند. در اروپا و آمریکا نیز هنوز مقررات خاصی برای پست‌بیوتیک‌ها تدوین نشده، اما ممکن است در چارچوب غذاهای جدید یا مکمل‌ها بررسی شوند.
رفرنس:
Salminen, S., et al. (2021). The International Scientific Association of Probiotics and Prebiotics (ISAPP) consensus statement on the definition and scope of postbiotics. Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology.
علاوه بر اصطلاحات شناخته‌شده‌ای مانند پروبیوتیک، پری‌بیوتیک، سین‌بیوتیک و پست‌بیوتیک، چندین اصطلاح مهم دیگر نیز در حوزه پروبیوتیک‌ها به کار می‌روند که برای توصیف محصولات، مفاهیم و دسته‌بندی‌های مرتبط استفاده می‌شوند:
پاراپروبیوتیک (Parabiotics or Paraprobiotics):
پارابیوتیکها که با عناوینی مانند پروبیوتیک‌های غیرزنده، پروبیوتیک‌های غیرفعال یا «پروبیوتیک‌های شبه» نیز شناخته می‌شود: به سلول‌های میکروبی غیرفعال (مرده)، چه به‌صورت کامل و چه شکسته، یا عصاره‌های خام سلولی گفته می‌شود که در صورت مصرف به میزان کافی، می‌توانند برای میزبان اثرات سلامت‌بخشی داشته باشند. برخلاف پروبیوتیک‌های سنتی، این ترکیبات زنده نیستند، اما می‌توانند از طریق اجزای سلولی یا متابولیت‌های خود آثار مفیدی بر جای بگذارند.
سایکوبیوتیک ها (Psychobiotics):
سایکوبیوتیک‌ها به میکروارگانیسم‌های زنده‌ای (معمولاً سویه‌های خاصی از پروبیوتیک‌ها) اطلاق می‌شوند که در صورت مصرف به مقدار کافی، با تعامل با میکروبیوتای روده و تعدیل محور روده–مغز، باعث بهبود سلامت روان در میزبان می‌شوند. این حوزه نوظهور، نقش باکتری‌های خاص که اغلب از جنس‌های لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتریوم هستند را در تأثیرگذاری بر عملکرد مغز، خلق‌وخو و رفتار از طریق مکانیسم‌هایی مانند تولید مواد نورواکتیو (مانند سروتونین و گاما آمینوبوتیریک اسید)، تعدیل پاسخ‌های ایمنی و کاهش التهاب برجسته می‌سازد. مفهوم اصلی این است که سایکوبیوتیک‌ها با میانجی‌گری ارتباط بین روده و مغز، اثرات خود را اعمال می‌کنند و تحقیقات در حال گسترش نشان‌دهنده‌ی پتانسیل آن‌ها در مدیریت اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب و بیماری‌های مرتبط با استرس است.
پروبیوتیک‌های نسل جدید (Next-Generation Probiotics, NGPs):
این‌ها میکروارگانیسم‌های زنده‌ای هستند که از طریق آنالیزهای پیشرفته میکروبیوتا شناسایی شده‌اند و در صورت مصرف به مقدار مناسب، برای میزبان اثرات سلامت‌بخش دارند. این میکروارگانیسم‌ها معمولاً متعلق به جنس‌هایی هستند که به‌طور سنتی در پروبیوتیک‌ها استفاده نمی‌شده‌اند و در حال بررسی برای کاربرد در درمان بیماری‌های خاصی مانند اختلالات التهابی و شرایط متابولیکی هستند. از جمله مثال‌ها می‌توان به Akkermansia muciniphila وFaecalibacterium prausnitzii اشاره کرد.
فارمابیوتیک(Pharmabiotics):
این اصطلاح دسته‌ای گسترده‌تر را شامل می‌شود که به سلول‌های باکتریایی منشأ انسانی یا فرآورده‌های آن‌ها (شامل پروبیوتیک‌ها، باکتریوسین‌ها، باکتریوفاژها و ترکیبات زیست‌فعال) اطلاق می‌شود که نقش فارماکولوژیکی اثبات‌شده‌ای در سلامت یا بیماری دارند. فارمابیوتیک‌ها محدود به میکروارگانیسم‌های زنده نیستند و ممکن است شامل انواع عوامل درمانی مشتق از میکروب‌ها باشند.
پروبیوسوتیکال‌ها (Probioceuticals or probiotaceuticals):
به ترکیبات زیست‌فعال مشتق از پروبیوتیک‌ها، مانند متابولیت‌های خاص (برای مثال رئوترین از Lactobacillus reuteri) گفته می‌شود که می‌توانند مستقل از حضور میکروارگانیسم زنده، اثرات مفید برای سلامت داشته باشند.
Live Biotherapeutic Product:
یک محصول زیستی حاوی میکروارگانیسم‌های زنده (به‌جز واکسن‌ها) است که با هدف پیشگیری، درمان یا بهبود بیماری‌ها یا اختلالات در انسان ساخته شده است. این اصطلاح در مقررات پزشکی به‌طور فزاینده‌ای استفاده می‌شود زیرا درمان‌های میکروبی زنده به سوی کاربردهای بالینی در حال توسعه هستند.
متابیوتیک (Metabiotics):
این اصطلاح به اجزای ساختاری، متابولیت‌ها یا مولکول‌های سیگنال‌دهنده‌ای اشاره دارد که از میکروارگانیسم‌های پروبیوتیک مشتق شده‌اند، دارای ساختار شیمیایی مشخصی هستند و می‌توانند عملکردهای فیزیولوژیکی و پاسخ‌های تنظیمی بدن میزبان را بهینه‌سازی کنند. متابیوتیک‌ها با پست‌بیوتیک‌ها ارتباط نزدیکی دارند، اما معمولاً بر ترکیبات خالص‌سازی‌شده یا مشخص‌شده از نظر ساختار شیمیایی تأکید بیشتری دارند.
تهران، میدان ونک، چهار راه جهان کودک، خیابان شهیدی، کوچه سپر، پلاک ۱
